Czy nie zastanawia Cię to, w jaki sposób należy pisać pod klucz na egzaminie maturalnym z biologii? Wokół tego zagadnienia narosło wiele mitów i niedomówień. Z tego artykułu nie dowiesz się, jak napisać egzamin na 100%. Nie da się stworzyć takiego poradnika. Biologii, jak każdej innej dyscypliny, należy po prostu się nauczyć. Mogę jednak przybliżyć Ci sposób na zdobywanie punktów za zadania, które mimo poprawności co do sensu treści bywają odrzucane przez egzaminatora.
Czasowniki operacyjne jako klucz do zdanej matury z biologii
Z informacji, które można znaleźć na stronie Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, wynika, że każdy egzamin (w tym matura z biologii) rządzi się pewnymi regułami. Ich poznanie z pewnością pomoże Ci w rzetelnym przygotowaniu się do tego sprawdzianu wiedzy i umiejętności.
Wymienione w tytule czasowniki operacyjne to nic innego, jak słowa, które dokładnie mówią Ci, w jaki sposób udzielić odpowiedzi na egzaminie. Można je znaleźć w informatorze maturalnym z biologii. Podczas pracy z moimi uczniami zawsze staram się zwracać uwagę na to, czy we właściwy sposób odpowiadają na zadane pytania.
Po udzieleniu bardzo dużej ilości lekcji mogę ze smutkiem stwierdzić jedno. Przeciętna szkoła w Polsce nie przygotowuje uczniów do zdania matury z biologii. To stwierdzenie potwierdzają statystyki. W roku 2018 egzamin z biologii na 80% (osiemdziesiąt procent) i więcej napisał jedynie jeden procent uczniów. Jedna osoba na sto! W przeliczeniu na liczbę uczniów w szkole to jedna osoba na kilka klas. Straszny wynik.
Lista czasowników operacyjnych
Poniżej znajdziesz listę poszczególnych czasowników operacyjnych wraz z odpowiednim opisem. Umieściłem również cytaty z informatora maturalnego. Pamiętaj, aby tę listę utrwalać wielokrotnie. Może to uratować Twój niejeden punkt!
Czasownik operacyjny wymień
Jeden z najprostszych w udzielaniu na niego odpowiedzi czasowników operacyjnych. Aby poprawnie odpowiedzieć na zadane za jego pomocą pytanie, wystarczy wymienić słowo lub kilka słów. Tak o czasowniku wymień, pisze CKE:
Zdający zapisuje w odpowiedzi nazwę / nazwy (np. narządów, procesów, elementów budowy, gatunków) bez opisu, uzasadnienia ani wyjaśnienia.
Osobiście do tego grupy pytań klasyfikuje wszystkie, w których nie trzeba napisać zdania ani nawet jego równoważnika. Jednocześnie mam na uwadze, że zadania z czasownikiem wymień nie są zamknięte w pełni tego słowa znaczeniu. Słownik języka polskiego wg. PWN wymienianie traktuje jako podanie nazwy czegoś lub imię i nazwisko kogoś w pewnej kolejności
.
Czasowniki operacyjne podaj i określ
Według CKE czasowniki operacyjne podaj i określ są traktowane jako synonimy. Informator dość jednoznacznie określa, w jaki sposób należy udzielać odpowiedzi.
Za pomocą zwięzłej odpowiedzi zdający przedstawia np. istotę danego procesu czy zjawiska albo jego przyczynę, używając odpowiedniej terminologii biologicznej, w oparciu o analizę materiału źródłowego lub własną wiedzę, bez wnikania w szczegóły.
Uczniów najbardziej gubi chęć wnikania w szczegóły. Szczególnie kuszące są linijki do odpowiadania w dużej ilości. Aby temu przeciwdziałać, przedstawiam moim podopiecznym konkretny sposób. Jako wymóg stawiam odpowiedź jednym zdaniem, najlepiej prostym. W owym zdaniu mają zawrzeć się konieczne fakty biologiczne, podyktowane treścią zadania. SJP jednoznacznie przypisuje podawaniu przekazywanie jakiejś informacji
a określaniu ujęcie w słowa, nadanie nazwę, wymienienie charakterystycznych cech
.
Poćwicz czasowniki: podaj i określ
Czasownik operacyjny opisz
Opisywanie na potrzeby egzaminu maturalnego można porównać do połączenia kilku wypowiedzi typu podaj lub określ w całość. Ważne jest to, aby nie dokonywać wyjaśnienia w swojej wypowiedzi. Stwierdza to jednoznacznie informator maturalny.
Zdający formułuje krótką odpowiedź pisemną, nie ograniczając się tylko do podania nazw, ale również przedstawiając budowę (np. komórki, narządu,
organizmu) lub przebieg jakiegoś procesu, zjawiska czy doświadczenia (np. następstwo wydarzeń), bez wyjaśniania przyczyn.
W tym przypadku ponownie jawi się zwodnicza pokusa wyjaśniania. Opisywanie to jednoznacznie jedynie przedstawianie szczegółów dotyczących osoby, przedmiotu, zjawiska lub sytuacji
. Uwaga! W pytaniach tego typu często należy odnieść się do podanej informacji wprowadzającej. Pominięcie tego (jeśli polecenie jasno wskazuje co trzeba zrobić) jest błędem. Oczywiście powoduje on utratę punktów.
Czasownik operacyjny porównaj
Porównywanie stosunkowo rzadko pojawia się na egzaminie. Polega na zestawieniu charakterystycznych cech dwóch (lub więcej) organizmów, zjawisk czy mechanizmów. W praktyce oznacza to połączenie dwóch zdań, napisanych zgodnie z czasownikami operacyjnymi określ lub podaj. W informatorze można przeczytać następująca definicję.
Zdający wskazuje podobieństwa i różnice między obiektami, procesami, zjawiskami, teoriami, bez wyjaśniania przyczyn tych podobieństw i różnic.
Słownik języka polskiego podobnie jak informator kładzie nacisk na obecność nie tylko różnic, ale też podobieństw. Według tego źródła aby coś ze sobą porównać należy zestawić ze sobą jakieś osoby lub rzeczy, aby znaleźć ich cechy wspólne i cechy różniące
. O ile różnice często rzucają się uczniom w oczy, o tyle podobieństwa często pozostają niezauważone.
Czasownik operacyjny wykaż
Czasownik ten dosyć często występuje w zadaniach egzaminacyjnych na maturze z biologii. Niesamowicie silną pokusą przy okazji pytań z nim jest wyjaśnianie. Oczywiście jest to pokusa zgubna, o czym jednoznacznie świadczy cytat z informatora.
Przy pomocy krótkiej odpowiedzi zdający ukazuje, że istnieje zależność, związek (np. czasowy, przestrzenny, przyczynowo-skutkowy) między faktami biologicznymi (przyczyna-skutek, budowa-funkcja, budowa-tryb życia, budowa-środowisko itp.), bez wnikania w przyczyny tej zależności.
Wykazywanie nie oznacza wnikania w szczegóły! Zazwyczaj łączymy ze sobą dwa, czasem więcej biologicznych faktów. I tyle. Wykazujemy, że związek istnieje. Zgodnie ze słownikową definicją wykazanie czegoś oznacza ujawnienie istnienia czegoś
.
Czasownik operacyjny uzasadnij
Ten czasownik towarzyszy częstokroć innym. Na przykład występując razem z czasownikiem wykaż, zobowiązuje nas najpierw do wykazania zależności, a następnie do uzasadnienia jej sensu. To prawie jak wyjaśnienie.
Za pomocą krótkiej odpowiedzi zdający podaje argumenty, czyli fakty biologiczne, przemawiające za hipotezą, tezą, stwierdzeniem, poglądem, opinią lub przeciwko; argument musi merytorycznie odnosić się do materiału źródłowego w zadaniu lub wiedzy biologicznej zdającego.
Prawidłowe udzielenie odpowiedzi na czasownik uzasadnij wymaga od ucznia przede wszystkim potwierdzenia tego, co już wcześniej zostało stwierdzone. Słownik języka polskiego to potwierdza. Według tego źródła, aby coś uzasadnić należy poprzeć coś dowodami, argumentami
.
Czasownik operacyjny wyjaśnij
Niekwestionowany król czasowników operacyjnych na maturze z biologii! Odpowiadanie na pytania nim poprzedzone wymaga prawdziwego zrozumienia omawianego zagadnienia. Moim uczniom radzę, aby zwyczajnie wcielili się w nauczyciela i spróbowali coś zwięźle wyjaśnić egzaminatorowi. W takim wyjaśnieniu należy przedstawić ciąg przyczynowo-skutkowy. Symbolicznie można to porównać do zapisu, ze z A wynika B, a z B wynika C, z C natomiast D… Często łączymy ze sobą dwa fakty, niekiedy zdarza się ich więcej.
Za pomocą krótkiej odpowiedzi zdający przedstawia zależności lub związki czasowe, przestrzenne, przyczynowo-skutkowe (rozpoznając przyczynę i skutek oraz wskazując drogę, która prowadzi od przyczyny do skutku).
Pięknie oddaje to również cytowany słownik. Aby wyjaśnić, należy uczynić coś zrozumiałym
. Samemu czegoś nie rozumiejąc, nie da się niestety tego wyjaśnić.
Wnioski na koniec
W chwili pisania tego artykułu (maj 2019) czekam na wyniki egzaminu maturalnego z biologii. Ciekawe, czy upragniony wynik 80 procent i więcej osiągnie ponownie jeden procent uczniów? Może będzie ich więcej, a może jednak mniej? Trzeba poczekać do lipca. Dla tych, którzy będą zdawać maturę w innym terminie, albo są pewni poprawy bieżącego egzaminu, chciałbym udzielić kilku rad na koniec:
- Po pierwsze: nauczcie się dokładnie czasowników operacyjnych, to może uratować niejeden punkt.
- Po drugie: ćwiczcie systematycznie rozwiązywanie zadań z biologii zawierających różne czasowniki operacyjne.
- Po trzecie: samodzielnie sprawdzajcie sobie rozwiązane zadania (mając do dyspozycji wzorzec odpowiedzi).
Chciałbym dodać jeszcze jedną ważną informację. Nigdy nie zastępujcie własnego racjonalnego myślenia podanymi informacjami. W arkuszach egzaminacyjnych sprzed lat można znaleźć niedopowiedzenia, odpowiedzi niezgodne z czasownikami operacyjnymi, a nawet błędy merytoryczne. Jeśli czujecie się przygotowani i pewni nie obawiajcie się odpowiedzieć zgodnie z własnym zdaniem. Od egzaminu prowadzonego w maju można się odwołać z pewną szansą na sukces. Egzaminy czerwcowe są pisane przez mniejszą liczbę uczniów i tutaj szanse na skuces niestety maleją.
Życzę Wam powodzenia na egzaminach i wytrwałości podczas systematycznej nauki przed nimi 🙂
P.S.: Oczywiście czasowniki operacyjne to nie tylko te wymienione powyżej. Występują również inne. Dodatkowo nie ograniczają się jedynie do matury z biologii. Czasowniki operacyjne to ogół poleceń, które są kierowane do ucznia w zadaniu. Możecie poczytać więcej na ten temat, wpisując odpowiednie frazy w Google.